राजकुमार ओली, २६ जेठ: काठमाडौँ
“सानोमा म माया खोज्थेँ, अब म माया बाँड्दै हिँड्छु।” — नुमा लिम्बु ‘चञ्चला’को यो भनाइ अहिले सयौँ यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यक समुदायका लागि आत्मविश्वासको घण्टी बनेको छ। उनका लागि पहिचान कुनै गुप्त शारीरिक विशेषता होइन, संघर्ष, साहस र चेतनाको प्रतिफल हो।
तेस्रोलिंगी समुदायका आवाजहरू प्रायः कानुन, कागज र समाजको परिधिभित्र हराइरहेका छन्। तर चञ्चलाको यात्रा एउटा बाँचिरहेको इतिहास हो—जहाँ अस्वीकृतिबाट आत्मस्वीकृतिसम्मको कथा छ। समाजको ‘त्रुटि’ को रुपमा चिनिएको एउटा शरीरभित्र उनले प्रेम, अधिकार र अस्तित्वका लागि युद्ध लडेकी छन्।
झुपडीबाट सिंहदरबारसम्मको यात्रा
मोरङको बबिया बिर्ता (हाल रङेली नगरपालिका) को एक परालको छानामुनि जन्मिएकी नुमा, बाल्यकालमै आमाबुबा गुमाइन्। विद्यालयमा तेजिला भए पनि उनका हाउभाउ, अभिव्यक्ति र पहिरनलाई समाजले स्वीकार गरेन। ‘हिजडा’, ‘छक्का’ जस्ता शब्दले उनलाई थिच्यो।
प्रहरीको लात्ती खाँदै, सार्वजनिक स्थलमा अपमान भोग्दै उनले जीवनलाई प्रश्न गरिन्:
“के मेरो अस्तित्व अपराध हो?”
स्वतन्त्रताको आत्मस्वीकृति
किशोरावस्थामा उनले ‘पुरुष’ भनी चिनाइएको शरीरसँग युद्ध गरिन्। ऐनामा हेर्दा, मनको चञ्चलालाई देख्थिन्, तर कागजमा ‘पुरुष’ लेखिएको थियो। आत्महत्या गर्ने सोचसम्म पुगेकी नुमा, एकदिन विराटनगरको एक कार्यक्रममा आफूजस्तै अन्य लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकसँग भेटिइन्—त्यही दिनबाट सुरु भयो पुनर्जन्म।
त्यही आत्मस्वीकृतिको यात्रा अहिले हजारौँ चञ्चलाहरूको प्रेरणाको ढोका बनेको छ।
निजी प्रेम, सार्वजनिक मुद्दा
चञ्चलाले आफ्नी प्रेमिकासँग विवाह दर्ता गर्न वडामा पुगिन्। जवाफ आयो—“के नाटक हो यो?”
तर उनले चुप लागिनन्। भनिन्—“यो मेरो जीवन हो, नाटक होइन।” त्यसै दिनदेखि उनले प्रेमलाई व्यक्तिगत सीमाबाट कानुनी अधिकारको मागमा बदलिन्।
उनले महिलाको पहिचानसहित नागरिकता माग गरिन्, तर राज्यले प्रश्न गर्यो, “तिमी के हो भन्ने प्रमाण के छ?”
उनको उत्तर थियो—“कागजले जे लेखे पनि, मभित्रको म सधैं चञ्चला थिएँ।”
संविधानले ग्यारेन्टी, व्यवहारमा विभेद
संविधानले तेस्रोलिंगीको पहिचान, समानता र नागरिक अधिकार सुनिश्चित गरे पनि व्यवहारिक कार्यान्वयनमा विभेद कायमै छ। उनी भन्छिन्,
“संविधानको भाषा राम्रो छ, तर व्यवहारको व्याकरण विभेदमै अडिएको छ।”
चञ्चलाले विवाह दर्ता, पहिचानअनुसारको नागरिकता, तेस्रोलिंगीमैत्री नीति र सरकारी सेवामा पहुँचको लागि निरन्तर संघर्ष गरिरहेकी छन्।
झापा हुँदै काठमाडौंसम्म
दमकमा झण्डै दुई दशक काम गर्दै उनले प्रदेशका १५ भन्दा बढी स्थानीय तहसँग समन्वयमा यौनिक शिक्षा, नीति निर्माण, र अधिकारका विषयमा काम गरिन्। अहिले उनी काठमाडौंमा सिंहदरबारभित्र पुगेर अधिकारीहरूलाई लाजले होइन, तथ्यले बोल्न बाध्य पारिरहेकी छन्।
उनको आवाज भन्छ—“म एकजना भए पनि मसँग हजारौँको आत्मा बोलिरहेको छ।”
कानुनसँगै प्रेमको पुनःपरिभाषा
उनका लागि प्रेम कानुनी छाप होइन, आत्मीयताको समर्थन हो। उनले ‘तेस्रोलिंगी महिला’ शब्दलाई मात्रै होइन, ‘प्रेम’, ‘नागरिकता’ र ‘मानव अधिकार’लाई पुनः परिभाषित गरेकी छन्।
आज उनी प्रहरीलाई तालिम दिन्छिन्, न्यायाधीशसँग बहस गर्छिन् र कानुन निर्माण प्रक्रियामा संलग्न छिन्। उनी अब केवल चञ्चला होइनन्—यौटा आन्दोलनको नाम हुन्।
नुमा लिम्बु ‘चञ्चला’को जीवनले भन्छ—
“पहिचान लुकाउने होइन, देखाउने कुरा हो।”
र अझै पनि उनी भन्छिन्—
“म माया बाँड्दै हिँड्छु, किनकि माया बाँड्दा घृणा हराउँछ।”
